آموزش مهارت خودآگاهی | اهمیت و فواید

بسياري از مردم از تأثیری كه بر اطرافيان خود دارند ناآگاه‌اند. هريك از ما در خود ظرفيت خارق‌العاده‌ای براي ايجاد تغيير داريم؛ بااین‌همه، بیشتر ما از قدرت اراده در وجود خود بی‌خبریم. مهارت خودآگاهي و انجام تمرين درون اندیشی و تفکر در مورد امور روزانه اين فرصت را به ما می‌دهد تا بدانيم واقعاً چه چيزي از زندگي ارزشمند خود می‌خواهیم.

همه ما مستعد تأثیرپذیری از رفتار دیگران هستيم و بدون داشتن مهارت خودآگاهي احتمال این تأثیرپذیری بیشتر است. كسي كه بتواند به كمك شناخت عميق درونی و بيرونی و آگاهي كامل بر خود به تسلط كامل بر نفسش برسد، آزادي واقعي و شادی حقیقی را به دست آورده است.

در ادامه بیشتر به اين موضوع می‌پردازیم.

 اهمیت خودآگاهی در زندگی

آگاهي از صفات، اخلاق، شخصيت، احساسات و انگیزه‌های درونی منجر به تقویت مهارت خودآگاهی در شخص می‌شود. مهارت خودآگاهی می‌تواند در سنين كودكي ( از ١٨ ماهگي) در شخص شكل بگيرد. مهارت خودآگاهی حالتی است كه در آن فرد به وقايع محيطي و اجتماعي واكنش نشان می‌دهد.

در بزرگسالي، مفهوم خودآگاهی عبارت از تفكر عميق درباره خود است. خودآگاهی، توانايي فرد براي درك بیشتر اهداف اساسي خود و تلاش آگاهانه براي درون نگري است. “شناختن خود” اصطلاحي نيست كه به گوش ما نخورده باشد؛ اهميت آن از ٣٠٠٠ سال پيش در نگاشته‌های معبد آپولو پيداست.

ويلهلم ووند از خود انديشي به‌عنوان يك روش تحقيقي در امور روان‌شناختی استفاده كرده است. او در سال ١٨٠٠ میلادی آزمایش‌ها خودانديشي با هدف بهره بري بیشتر از ساختار مغز انجام می‌داد و در پي اكتشاف اصول بنيادي احساسات و عواطف انسان بود.

شواهد روانشناسی نشان می‌دهد، دو نوع درون اندیشی وجود دارد: یكي رویکردي متمرکز بر مشکلات که در آن افراد به‌صورت كارآمد در مورد چگونگی دستیابی به اهداف خود تأمل می‌کنند. روش دیگر بیشتر متمركز روي خود شخص است؛ به‌طوری‌که در طي آن، فرد تلاش می‌کند واکنش‌های عاطفي، شناختی و رفتاری منفي خود را درک و کنترل کند.

افرادي كه روند “تمركز بر خود” را پيش می‌گیرند، بر خلاف آن‌هایی كه از رويكرد ”متمركز بر مشكلات” استفاده کرده‌اند، موفقیت چندانی در رسیدن به اهدافشان نخواهند داشت. خودنگري به شيوه تأمل در راهكارهاي مختلف و درک نقش خود در مسير رسيدن به اهداف، به از بين بردن نشخوارهاي فكري و رشد آینده‌نگری فرد كمك می‌کند.

خودانديشي نگاه آگاهانه فرد بر افكار و عواطف خويش است و ارتباط نزديكي با ديدگاه او نسبت به خود دارد. اين امر می‌تواند به‌عنوان تأمل در جايگاه رواني يا حتي موارد عمیق‌تر و جایگاه معنوي شخص در زندگي به كار رود. مهارت خود آگاهی نتيجه تمرينات خودنگري و تلاش براي خودانديشي است.

٦ مزایای مهارت خودآگاهی

وقتی مهارت خودآگاهی و خودنگري به طرز مؤثری مورد بهره‌برداری قرار گیرد، تأثیرات مثبت قابل‌توجهی در رشد فردی دارد. با بهبود آگاهی بر خود و تعامل با محیط اطراف، می‌توان پیشرفت چشم‌گیری در جنبه‌های مختلف زندگی به دست آورد.

 يكي از مزايای خودآگاهی، توانايي درك مسائل از زاويه دیگر است. در برقراری ارتباط مؤثر، هرکس يك شخصيت مستقل است و نيازها و افكار متفاوتي نسبت به ديگران دارد. داشتن يك زاويه ديد گسترده، احساس همدلي ما در مقابله با مشكلات ديگران را افزايش می‌دهد كه خود باعث بهبود روابط ما با ديگران می‌شود.

يكي ديگر از مزايای خودآگاهی ، “خودكنترلي” و در مراتب پیشرفته‌تر “خودگرداني” است. اگر افراد از هنجارهاي اجتماعی آگاه شوند، اين رفتار در آن‌ها نهادينه می‌شود و از رعايت نكردن موازين اجتماعي احساس خجالت می‌کنند. مهارت خود آگاهی می‌تواند انگیزه ‌های ضداجتماعي افراد را مهار كند و احساس مسئوليت پذیری شخص براي پايبندی به هنجارهاي اجتماعي را افزايش دهد.

دستاوردهاي خلاقانه يكي ديگر از مزاياي خودآگاهی است. به انجام رساندن يك پروژه براي افراد با خلاقيت بالا، عموماً روندی طولانی‌مدت است. برای پيشبرد كارها به نحو احسنت، يك فرد خلاق نیاز دارد عمیقاً روی عملكرد خود تأمل کند.

احساس ارزشمندی و عزت نفس بالا را هم می‌توان يكي دیگر از مزیت های خود آگاهی دانست. درحالی‌که ارزش‌گذاری خود به‌عنوان فردي كمتر از استانداردهای اجتماعي می‌تواند اثرات مخربي در شخص به همراه داشته باشد، عكسِ اين موضوع، كه فرد، خود را عامل موفقيت بداند هم، به‌وضوح صادق است.

كودكاني كه به درك اين موضوع رسیده باشند كه رسیدن به موفقيت در كارها امري درونی است؛ از عزت نفس بالاتري برخوردار خواهند بود. به نظر می‌رسد اين موضوع يك فهم متعادل از نقش شخص در رسيدن به عملكرد موفقیت‌آمیز و از سوي ديگر نقش شرايط موجود در رسیدن به موفقیت است.

 افراد تمایل دارند نتایج موفقیت‌آمیز را به عوامل درونی مثل تلاش و توانایی خود و شکست را به عوامل بیرونی نسبت دهند.

سطوح بالاتر از خودآگاهی منجر به اين می‌شود كه فرد در مواجهه با شكست، به‌جای احساسات منفی مثل احساس ناامیدی، دست به تغيير عادات و رفتار منفی خود بزند. تغيير رفتار كار دشواري است اما اين امر فقط در صورت دستيابي به سطوح بالاي خودآگاهی امکان‌پذیر است.

فواید خود آگاهی در محيط كار هم بسيار زياد است. خودآگاهی با ایجاد انگیزه در فرد، روابط بهتري در محيط كار و نتايج بهتري براي رسيدن به اهداف فراهم می‌سازد.

نگاهي بر يك تحقيق عملی خودآگاهی

مطالعات اولیه نشان می‌دهد، خودآگاهی عینی وضعیتی است که اثرات منفی را القا می‌کند. طبق نظریه‌های ابتدايي، افكار ما دوجانبه‌اند؛ به این معنی که یا به سمت درون متمرکز می‌شوند یا به محيط بيرون و دیگران.

بسياري از افراد از شرايطي كه ملزم به خود آگاهی باشد اجتناب می‌کنند؛ زیرا تجربه‌های پيشين نشان داده كه اين امر به مواضع بالاي خود انتقادی ختم خواهد شد.

 آنچه اثبات شده اين است كه رسيدن به مرحله خودآگاهی به‌صورت تدريجي در شرايط ايمن و مطمئن به‌شدت تحول‌آفرین است. تحقيقاتي روي تفاوت‌های به‌کارگیری هر دو نوع از خودآگاهی انجام‌گرفته است.

به‌کارگیری جنبه روانشناختی خودآگاهی و کاربرد آن در محیط کار به‌طور كامل مورد برسي و تحقيق قرارگرفته است. نتايج نشان می‌دهد، هرچه مديريت خودآگاهی بیشتر شود، گزارش‌های موجب هماهنگي بیشتر در عملكرد [كاركنان] خواهد بود. به این مفهوم می‌توان هم به‌عنوان یک ویژگی شخصیتی و هم به‌عنوان یک مهارت فردی نگاه كرد. مدیری که خودآگاه باشد، مدیر بهتری است.

روانشناسی خودآگاهی

 يكي از مزاياي تقویت خودآگاهی کاهش اضطراب است. توجه به افكار و اعمال مرتبط با واکنش‌های عاطفي به جهان اطراف، به ذهن ما اجازه می‌دهد تا دقیق‌تر فكر كند. زماني كه دقت و فراشناخت در رفتار ما نمود پيدا كند، بخش واکنش‌دهنده وجود ما کمرنگ‌تر خواهد بود و نتيجه اين امر رسيدن به روش‌هاي كارآمدتري براي تعامل با دنياي اطراف است.

افزایش اعتماد به نفس هم يكي از مزاياي خودآگاهي است. فردی که از نقاط قوت و ضعف خود آگاه است، می‌تواند رویکرد خود را نسبت به زندگی روزمره بهتر ارزیابی کند. تعيين مرز بين نقاط ضعف و قوت و تكريم هريك می‌تواند فرصت‌های بیشتری در باور داشتن به مهارت‌های خود براي رسيدن به شکوفایی در فرد ایجاد کند.

يكي ديگر از فواید خودنگري، بهبود ارتباط با ديگران از اين طريق است. تلاش براي دگرانديشي، فضا را براي بهتر گوش دادن و همدلي بیشتر با ديگران فراهم می‌کند. وقتی با یک ذهن باز و بی‌تعصب يك تعامل را آغاز می‌کنیم، فضای وسیع‌تری برای برقراری ارتباط ایجاد می‌شود.

یکی دیگر از مزیت‌های تمرین درون نگری، گسترش توانایی‌ها براي پیشرفت شخصیت و توسعه فردی است. وقتی با افکار خود هماهنگ هستید، فكرهاي جديد به سراغتان می‌آید. ایده‌های جدید و خلاقانه در فردی شکوفا می‌شوند که متمرکز بر ايجاد تفکرات مثبت تازه است.

اگر كسي زماني را اختصاص دهد تا به درون خود نگاه كند و خوشحالي را براي خود معني كند و سپس زماني را براي دنبال كردن آن صرف كند، احساس خوشبختی بيشتري خواهد كرد. اين هم يكي از مزاياي خودنگری است. احساس خوشبختی یک تجربه ذهنی است، بنابراین دستیابی به آن ملزم به‌مراتب بالايي از درون نگری است.

جالب‌ترین یافته‌های علمی در مورد خود آگاهی

لیوبومیرسکی، تاکر، کالدول و برگ (١٩٩٩) دریافتند، اگر كسي هنگام برخورد با يك مشكل شخصي به‌جای رویکرد سازنده و خودآگاهي براي رسیدن به حل مسئله، روي جنبه‌های منفي تمركز كند، اثر منفي به وجود می‌آید.

شخصي كه خود را در جريان تغييراتي كه در زندگی‌اش به وجود می‌آید همانند يك مفعول و نه عامل سازنده می‌داند، بیشتر در معرض علایم افسردگي عميق و اضطراب قرار می‌گیرد.

در به‌کارگیری مهارت خودآگاهی، شناخت خود به‌عنوان عامل به وجود آورنده تغييرات، براي رسيدن به يك شخصيت رشد يافته ضروري است. پس خودنگري مساوي با نشخوار ذهني نيست چراكه تمركز اين امر بر بینش و رفتارهای مرتبط با حل مشكل است.

آموزش مهارت خودآگاهی به دانش آموزان

يك پروژه علمي مهم حاصل كارِ جان ديويي در ارتباط با درون نگري و عملكرد دانش آموزان انجام شده است. نظریه‌های او جنبش آموزشي پيشرفت گرايانه اي را به دنبال داشته و از زمان ارائه آن‌ها، بحث‌های زیادی دراین‌باره انجام شده است. اين موضوع با هدف درک بهتر اهمیت خودانديشي در دستیابی به درجات بالاتر، به‌طور گسترده موردبحث و تحقیق قرارگرفته است.

يكي از جالب‌ترین یافته‌های علمي در زمينه خودنگري، آگاهي از نقاط كور در هر فرد است. فهميدن دليل وجود نقاط كور دروني ازاین‌جهت جالب‌توجه است كه در ارزيابي خطاها، اكثر افراد به رفتار ديگران بیشتر از رفتار خود توجه می‌کنند. هنگام خودارزيابي افراد بیشتر به درون خود اتكا می‌کنند تا رفتارشان.

نتیجه نهایی این‌که، مهم نیست افكار فرد چقدر واضح و روشن باشد، اما در مورد دستیابی به اهداف و رسیدن به عینیت، همیشه جایی برای بهبود وجود دارد.

در سال ٢٠١٠، ناحیه خاصی از مغز انسان تشخيص داده شد که به عمل درون نگري مرتبط است. طبق یافته‌های موجود در دانشگاه لندن، گزارش‌شده كه در منطقه‌ای از قشر پره فرونتال (دقیقاً در پشت چشم) مقدار بیشتری از ماده خاکستری و سفید در افرادي كه مهارت خودآگاهی بالاتری دارند، مشاهده می‌شود. یافته‌ها حاكي از اين است که توانایی انجام تمرینات درون نگری تحول‌آفرین و با آناتومی در ارتباط است.

٨ راه برای تقویت مهارت خودآگاهی

شايد به نظر برسد، مهارت خودآگاهی یک فعالیت ذاتی و خودکار است. بااین‌حال، این كار یک تمرین آگاهانه برای بررسی افکار دروني، عواطف، احساسات و رفتارهاست. در ادامه چند روش برای اقدام به افزایش توانایی در تمرین اين امر به‌منظور تحقق اين مزایا، ذكر شده است.

• آرام شروع كنيد و اطلاعات جمع كنيد. مغز ما مانند يك زيرنويس خبري ٢٤ ساعته عمل می‌کند. هنگام شروع به کار در رسيدن به مهارت خودآگاهی باید تصمیم بگیريم که می‌خواهیم چه چيزي را بدانيم. تصميم اينكه كدام اطلاعات مفید است و کدام‌یک نه با ماست.
• زمان خاصي را به تمرین خودآگاهی اختصاص دهيد. اکثر مردم در طول زندگی روزمره خود زماني را بدون توجه به نحوه اعمال و رفتار خود سپری می‌کنند. اگر وقتي را به تفكر درباره رفتار خود اختصاص دهيد، به خودتان فرصت می‌دهید تا این بینش درونی را دنبال کنید.
•  سؤالات عميق بپرسيد: دور شدن از رفتارهای واكنشي و توجه به محرک‌های عمیق‌تر و درونی به تلاش نياز دارد. سؤالاتی مانند: ’ اگر می‌دانستی كه شكست نخواهي خورد، چه‌کاری را انجام می‌دادي؟’  به رسيدن به شناخت و معناي عمیق‌تر از خود و اهدافمان منجر خواهد شد.
• تمرین ذهن آگاهی را در كارهايتان بگنجانيد: توانايي تمركز بر زمان حال به تقويت درون نگري كمك می‌کند.
• سعی کنید درگير احساساتتان نشوید: احساسات خود را نام‌گذاری و طبقه‌بندی كنيد. سپس زماني را به ارزیابی اینکه آيا این احساسات براي شما كارساز هستند يا نه، اختصاص دهيد. اگر این‌گونه نیست، آن‌ها را با رفتارهايي كه به احساسات مطلوب منجر می‌شود، جايگزين كنيد.
• از شخص قابل‌اعتمادی درخواست كنيد، شما را توصیف کند. این كار دیدگاه روشن‌تری به شما می‌بخشد.
•  تست‌هایی مانند VIA یا سایر تست‌های شخصیت شناسی مانند مایرز  بریگز (MBTI) را انجام دهید. آگاهی از نقاط قوت شخصی این توانایی را به او می‌دهد که آگاهانه به رشد استعدادهای خود بپردازد.
• زماني را اختصاص دهيد تا خود را تا حد ممکن به‌صورت عینی نگاه کنید: این امر به ما اجازه می‌دهد تا ضعف‌هایمان را شناسایی كرده و بهبود دهیم. همه انسان‌ها به پیشرفت نیاز دارند و تأمل در عملکرد خود، این فرصت را به ما می‌دهد تا از خطاها و اشتباهات زندگی درس بگیریم.

یادگیری چگونگی تفكر در مورد خودِ دروني و بيروني یک مهارت است. بسیاری از افراد عادت به تمرین خودآگاهی ندارند. بااین‌حال، ارزش مزاياي آن از زماني كه لازم است براي یادگیری اين مهارت صرف كنيم، بسيار بیشتر است.

مهارت خودآگاهی نه‌تنها براي فرد بلکه براي اطرافیان نیز مفید است. ذهن روشن و آگاه به ما فرصت ادامه راه در مسیر یادگیری را می‌دهد. بدون نگرش روشن، تلاش ما براي مقابله با قضاوت و تعصب‌های رفتاري همیشه از موانع پیشرفت در زندگی خواهد بود. به نظر می‌رسد این یک امر اساسی است که در آينده منجر به آگاهي همه درمانگران در حيطه روانشناسی مثبت گرا خواهد شد.