سوء مصرف مواد مخدر اصطلاحی عمومی است که برای توصیف استفاده از روی اجبار و عادت ماده ای همچون الکل، ماری‌جوانا یا کوکائین، تریاک، هرویین و هر نوع داروی دیگر استفاده می‌شود. این مواد به‌طورمعمول منجر به اختلال در قضاوت شخص و از دست دادن کنترل جسمی و عاطفی شده و در فرد حالت سرخوشی و مستی یا نشئگی ایجاد می‌کند.
سوء مصرف مواد تحت عنوان « وابستگی به مواد » شناخته‌شده است. به دلیل آنکه مصرف طولانی‌مدت مواد مخدر موجب آسیب به سلامت روانی و جسمی فرد می‌گردد، به‌عنوان مشکلی پزشکی به‌عنوان بیماری اعتیاد در نظر گرفته می‌شود.
پیش‌ازاین، سوء مصرف مواد مخدر به‌طورکلی به سوء استفاده از مواد دارویی غیرقانونی یا دور از دسترس و کمیاب گفته می‌شد. اما با گذشت زمان، مواد غیرقانونی، داروهای بدون نسخه، الکل و تنباکو نیز به عوامل اصلی سوء مصرف مواد تبدیل‌شده‌اند.
طبق نظرسنجی انجام‌شده توسط انجمن ملی مواد مخدر در سال 2014:
- تقریباً 7 میلیون آمریکایی بالای 12 سال به سو مصرف مواد مبتلا هستند.
- 140 میلیون آمریکایی بالای 12 سال در حال حاضر سو مصرف الکل دارند.
- 5 میلیون آمریکایی بالای 12 سال از اعتیاد به مواد مخدر رنج می‌برند.
- بیش از 200 هزار نفر در سراسر جهان هرساله در اثر سوءمصرف مواد مخدر جان خود را از دست می‌دهند؛ این آمار شامل مرگ‌ومیر ناشی از حوادث رانندگی یا HIV نیست.
مبارزه با مواد مخدر یک مبارزه مداوم بوده و برای چندین دهه است که ادامه دارد. در سال 1970، ایالات‌متحده در تلاش برای تأسیس بنیاد قانونی مبارزه دولت با مواد مخدر، قانون جامع پیشگیری و کنترل مواد مخدر را تصویب کرد. این قانون، یک قانون فدرال در ایالات‌متحده است که نقش‌ها و مسئولیت‌های صنعت داروسازی را تشریح می‌کند، انواع مختلف مواد کنترل شده را تبیین و طبقه‌بندی کرده و قوانینی در مورد نحوه تولید، توزیع و مصرف داروها تعیین می‌کند.
توجه به این نکته حائز اهمیت است که اصطلاح سوءمصرف مواد مخدر نباید با اصطلاح اعتیاد به مواد مخدر اشتباه گرفته شود. این‌ها دو شرایط جداگانه و متمایز هستند؛ اما از روی اشتباه به‌صورت یکسان مورداستفاده قرار می‌گیرند.
در فرد معتاد ، وابستگی روانی و جسمی به مصرف مواد مخدر وجود دارد. ازآنجایی‌که اعتیاد تحت کنترل فرد نیست، یک بیماری محسوب می‌شود. درحالی‌که سوءمصرف مواد مخدر، صرفاً انجام عادتی است که تأثیراتی منفی بر زندگی و توانایی عملکرد طبیعی شخص دارد.
اعتیاد یا وابستگی به مواد مخدر، اغلب با سوءمصرف مواد مخدر شروع می‌شود. این موضوع ممکن و محتمل است که ادامه سوء مصرف مواد مخدر درنهایت تکامل‌یافته و به اعتیاد تبدیل شود؛ به‌خصوص اگر سوء مصرف در سنین جوانی آغاز شود.
علائم و نشانه های سوء مصرف مواد مخدر چیست؟
بیشتر اوقات، تغییرات رفتاری اولین چیزی است که نزدیکان فرد سوء مصرف کننده مواد مخدر متوجه آن می‌شوند. با گذشت زمان تغییرات سریعی در خلق و خوی فرد سوء مصرف کننده مواد مخدر قابل‌مشاهده است. این افراد ممکن است نسبت به خانواده و دوستان خود اظهار عصبانیت یا ناراحتی کنند، در برابر اتفاقاتی که در زندگی‌شان رخ می‌دهد پنهان‌کاری کنند و یا علائمی از پارانویا را نشان دهند و نسبت به چیزهایی که قبلاً به آن‌ها اهمیت می‌دادند بی‌توجه باشند. علائم و نشانه های دیگر سوء مصرف مواد که باید مراقب آن بود عبارت از:
- آیا فرد روند عادی زندگی خود را تغییر داده است؟ آیا تغییری در الگوی غذا خوردن، خوابیدن یا فعالیت‌های روزانه فرد ایجادشده است؟
- نرفتن به سر کار یا پسرفت شغلی
- آیا تغییری در وضعیت مالی فرد به وجود آمده است؟ مثلاً داشتن درخواستی مبنی بر قرض گرفتن پول یا افزایش کمک‌هزینه؟ آیا نیازهای مالی، افزایشی غیرقابل‌توجیه داشته‌اند؟
- اقدام به دزدی برای تأمین نیازهای مالی یا مخفی کردن سوء مصرف مواد مخدر خود
- آیا فرد از دوستی‌های قدیمی و روابط خانوادگی فاصله گرفته و با افراد جدیدی هم‌نشینی دارد؟
- علائم جسمی- دادن بوی مواد مخدر (لباس یا شخص).
- توجه ناگهانی و بیش‌ازحد به پاکیزگی یا مرتب بودن؛ مثلاً بیشتر دوش گرفتن، تمیز کردن اتاق‌خواب و شستن لباس‌ها.
- آیا فرد در مدرسه ضعیف عمل می‌کند یا در آنجا دچار مشکل شده یا افت تحصیلی پیداکرده است؟
- آیا وی در مورد اینکه کجا و با چه کسانی بوده و چه می‌کرده دروغ می‌گوید؟
اگر جواب چند سؤال مثبت بود، ممکن است وقت آن رسیده که خانواده و دوستان بتوانند فرد را متوجه نگرانی‌های خود کنند. سوء مصرف مواد مخدر یک وضعیت پزشکی جدی است که در صورت عدم توجه، ممکن است عواقب مخربی برای فرد و نزدیکان وی به همراه داشته باشد.
دلایل سوء مصرف مواد مخدر چیست؟
سوء مصرف مواد مخدر شرایطی است که می‌تواند هرکسی را در هر زمانی تحت تأثیر قرار دهد. هیچ تفاوتی ازنظر طبقه، نژاد، سن و جنسیت وجود ندارد. هر کس می‌تواند قربانی سوءمصرف مواد مخدر باشد. هرچند طبق تحقیقات انجام‌شده، افراد در سنین 18 تا 25 سالگی در معرض خطر بالاتری از سوءمصرف مواد مخدر قرار دارند و مردان نیز بیشتر از زنان در معرض سوء مصرف مواد مخدر هستند. ژنتیک، روانشناسی و محیط‌زیست می‌توانند در کنار هم یا به‌تنهایی از دلایل سوء مصرف مواد مخدر باشند.
مطالعات نشان داده است كه ژنتیك ( كودكانی كه والدشان سوءمصرف مواد مخدر دارد ) در معرض خطر بیشتر سوء مصرف مواد مخدر قرار دارند. هرچند ژنتیك تنها دلیل موجود نیست و همه افراد سوءمصرف کننده در چنین محیطی بزرگ نشده‌اند. عوامل دیگری نیز وجود دارد که منجر به سوء مصرف مواد می‌شوند.
به‌عنوان‌مثال، به دنبال تلاش برای مقابله با بیماری روانی یا وضعیتی مانند علائم افسردگی فرد ممکن است برای خاموش کردن احساسات یا فرار از درد، به مواد مخدر روی آورد، که با گذشت زمان ممکن است به سوء مصرف مواد مخدر تبدیل شود.
محیط رشد کودک می‌تواند نقش مهمی درنتیجه زندگی او داشته باشد. کودکی که در یک محیط مناسب رشد نکرده و به‌طور مداوم در معرض سوءاستفاده، بی‌توجهی والدین یا در معرض مصرف‌کنندگان مواد مخدر قرار دارد، ممکن است به‌مرورزمان، خود به مصرف مواد مخدر روی آورد. اگرچه فرزندان خانواده های بسیار باثبات و مرفه نیز ممکن است از مواد مخدر و الکل سوء استفاده کنند.
از دیگر عواملی که می‌توانند در سوءمصرف مواد مخدر تأثیر گذاشته یا به آن کمک کنند عبارت‌اند از:
- فشار همسالان- این امر به‌ویژه در سال‌های نوجوانی و با اجبار همسالان معتاد می‌تواند رخ دهد.
- برای خوش‌گذرانی یا کنجکاوی برای تجربه حال خوب روحی و جسمی
- زندگی خانوادگی ناپایدار
- عدم‌حمایت والدین یا محرومیت از داشتن پدر و مادر
- راهی برای باج‌خواهی از والدین یا قدرت‌نمایی
- داشتن مشکلات عاطفی یا رفتاری
- در دسترسی آسان فرد به مواد
- کنجکاوی در مورد مواد مخدر یا مواد غیرقانونی که درنهایت منجر به سوءمصرف می‌شود
به‌طورکلی اعتقاد بر این است که ترکیبی از این عوامل در کنار هم باعث می‌شود فردی به سوءمصرف مواد مخدر روی آورد.
انواع سوءمصرف مواد مخدر و اثرات آن
تقریباً هر نوع ماده مخدر (اعم از قانونی و غیرقانونی) در صورت عدم آگاهی فرد مصرف‌کننده از عواقب و پیامدهای مخرب آن، می‌تواند به سوءمصرف مواد منجر شود. برخی از این داروها شامل موارد زیر هستند:
- کوکائین: این داروی محرک که بانام کُک نیز شناخته می‌شود، یکی از داروهای (غیرقانونی) مورداستفاده در بازار است. درحالی‌که کوکائین کاربردهای پزشکی دارد (گاهی اوقات برای جراحی بینی استفاده می‌شود)، بیشتر به‌صورت تفریحی و از طریق کشیدن با بینی، دود کردن، یا تزریق وریدی مصرف می‌شود. تأثیر کوکائین تقریباً سریع بوده و می‌تواند تا یک ساعت و نیم ادامه یابد. این تأثیرات شامل از دست دادن کنترل امور زندگی و احساس شدید خوشبختی و شادی کاذب است. کوکائین یک ماده اعتیاد آور بسیار سریع است و هنگامی‌که از خیابان خریداری می‌شود، ازآنجایی‌که با مواد روان‌گردان شیمیایی و صنعتی ترکیب می‌شود، آسیب بیشتری بر سلامت فرد بر جای می‌گذارد. سوءمصرف طولانی کوکائین می‌تواند منجر به توهم، پارانویا، فشارخون بالا و حملات قلبی که درنهایت می‌تواند منجر به مرگ شود.
- کراک: در اثر فراوری و تغلیظ کوکائین، کراک تولید می‌شود؛ ماده مخدری که می‌تواند دود شود. ازآنجاکه یکی از داروهای ارزان‌قیمت موجود در بازار است، تهیه آن جهت سوءمصرف راحت است. کراک شدیداً اعتیاد آور است و می‌تواند منجر به مشکلات سلامتی مختلفی شود.
- الکل: الکل یک مایع قابل اشتعال است که از طریق فرایند تخمیر از میوه و غلات تهیه می-شود. نتیجه نهایی، مخدری به فرم نوشیدنی است که به کاهش اضطراب کمک کرده و منجر به افزایش احساس آرامش فرد می‌شود و قدرت قضاوت فرد را مختل می‌کند. در صورت استفاده بیش‌ازحد و سوءمصرف، می‌تواند برای سلامتی فرد مضر باشد و منجر به اعتیاد شود. میزان خودکشی در افرادی که سوءمصرف الکل دارند بیشتر است ( کشور آمریکا) و این افراد بیشتر مستعد رفتار خشونت آمیز و سوءاستفاده هستند. سوء مصرف الکل یکی از دلایل اصلی مرگ‌ومیر در سطح جهانی است.
- هروئین: همچنین بانام اِسمَک معروف است. هروئین در دسته داروهای افیونی یا داروهایی که از مواد مخدر تهیه می‌شوند قرار دارد که یکی از مضرترین داروهای موجود در بازار است. به‌صورت وریدی تزریق می‌شود. هروئین می‌تواند باعث توهم، تشنج و سایر مشکلات سلامتی مانند ایدز یا کزاز شود (به دلیل اشتراک سوزن‌های اغلب آلوده). با گذشت زمان بدن به مقدار مصرف بالای هروئین عادت کرده و مقادیر بیشتری از ماده مخدر به‌منظور اثرگذاری و نشئگی باید تزریق شود. این موضوع می‌تواند منجر به اوردوز و در بدترین حالت مرگ شود. متأسفانه تعداد افرادی که از هروئین استفاده می‌کنند رو به افزایش است. هرساله تقریباً 2.1 میلیون آمریکایی سوءمصرف مواد افیونی دارند.
- LSD: اسید لیزرژیک دی اتیل آمید (Lysergic acid diethylamide) که به‌اختصار LSD ( ال اس دی ) نامیده می‌شود، ماده مخدری با اثرات روانی، جسمی و حسی مخرب است. از علائم مصرف ال اس دی می‌توان به توهم، از دست دادن کنترل بر زندگی، عدم ارتباط صحیح بین بدن و ذهن مصرف‌کننده، حالت تهوع و بی خوابی است. درحالی‌که LSD ازنظر جسمی یک داروی اعتیاد آور نیست، داروی قدرتمندی است که می‌تواند به حملات پانیک منجر شود؛ یعنی یک «سفر بد» با ویژگی‌هایی نظیر روان پریشی شدید، آسیب عصبی و آسیب جسمی. این دارو را می-توان به‌صورت خوراکی و یا تزریقی مصرف کرد.
- ماری‌جوانا: عمدتاً تحت عنوان گل یا علف شناخته می‌شود و رایج‌ترین و پرمصرف‌ترین مخدر در ایالات‌متحده است. این دارو به دلیل داشتن تأثیرات شادی‌آور و سرخوشانه مصرف شده و قدرت ادراک فرد را تغییر می‌دهد. بخار حاصل از گرم شدن اجزای ماری‌جوانا می‌تواند کشیده شود یا در پخت غذا مورداستفاده قرار گیرد. استعمال دود این ماده مخدر، سریع‌ترین راه اثرگذاری آن است. تأثیرات نشئگی آن ممکن است تا شش ساعت طول بکشد. ماری‌جوانا مصرف تفریحی، روانی و دارویی دارد و می‌تواند ازنظر روانی ایجاد اعتیاد کند. مصرف طولانی‌مدت از ماری‌جوانا می‌تواند مضر باشد و منجر به مشکلات حافظه و از بین رفتن انگیزه در فرد شود.
- داروهای تجویزشده: این دسته از داروها شامل هر ماده کنترل‌شده‌ای است كه توسط پزشك برای بیماری خاص تجویز می‌شود. این موارد شامل مواد محرک، مسکن‌ها، داروهای ضد اضطراب و آرام بخش ها است. گاهی این داروها برای مصارف غیر دارویی در خیابان فروخته می‌شوند. این داروها را می‌توان به‌صورت خوراکی مصرف کرد، یا می‌توان قرص را به شکل پودر درآورد تا از طریق بینی یا تزریق وریدی وارد بدن شود. برخی از دلایل مصرف این داروها عبارت از خوش‌گذرانی و داشتن احساس سرخوشی، مقابله با استرس و اضطراب، بهبود دقت و تمرکز (معمولاً در دانشجویان) است. به دلیل خاصیت اعتیاد آور مصرف این داروها باید توسط پزشک کنترل شود. این داروها در صورت سوءمصرف می‌توانند اعتیاد آور و بسیار خطرناک باشند، به‌خصوص اگر با سایر داروها ترکیب شوند.
- كاتینون ترکیبی: به‌عنوان «نمك حمام» نیز شناخته می‌شود. یک داروی صنعتی است که از ماده محرک موجود در گیاه خات (نوعی درختچه) ساخته می‌شود و به‌راحتی از طرق مختلف قابل تهیه است. بر اساس گزارش جهانی داروی 2012 ، تولید مخدرهای صنعتی رو به افزایش است. نمک حمام می‌تواند دود شود، تزریق شود یا به شکل قرص یا از راه بینی وارد بدن شود. نمک حمام جایگزین ارزان‌تری برای سایر مخدرها، مانند کوکائین یا MDMA است، زیرا اثرات مشابهی ایجاد می‌کند. برخی از اثرات مصرف این ماده مخدر شامل افزایش انرژی، افزایش تحریک جنسی، توهم، افزایش اعتماد به نفس است. اثرات منفی شامل پارانویا، حملات پانیک و حتی مرگ است. نمک حمام همچنین می‌تواند منجر به اعتیاد شود و علائم ترک آن بسیار شدید است.
- تنباکو: مصرف سیگار و قلیان نیز مانند مصرف الکل در جوامع بسیار متداول است. ازآنجاکه استعمال سیگار در جوامع قانونی است، بسیاری از افراد آن را مواد مخدر به‌حساب نمی‌آورند. اما سیگار حاوی نیکوتین، ماده ای که سیگار را اعتیاد آور و مضر می‌کند، است. تأثیرات نیکوتین بر روی مغز بسیار مشابه مواد مخدری همچون کوکائین و هروئین است. سیگار کشیدن منجر به پدید آمدن اثرات جسمی همچون دندان‌های زرد و لکه‌دار، بوی بد دهان، خاکستری شدن مو و ایجاد چروک در پوست صورت می‌شود. نهایتاً کشیدن سیگار در طولانی‌مدت باعث بسیاری از مشکلات جدی برای سلامتی مانند سرطان، خطر بالای بیماری قلبی، سکته مغزی، ناتوانی جنسی و غیره می‌شود. هرساله تقریباً 400 هزار نفر در اثر مشکلات سلامتی ناشی از استعمال سیگار می‌میرند.
- متیلن ادلوکسی متی آمفتامین (MDMA- Methylenedloxymethamphetamine): معمولاً به‌عنوان اکستازی شناخته می‌شود. یک داروی بسیار مورداستفاده در پارتی‌ها و مهمانی‌ها است. تا به امروز هیچ‌گونه کاربرد پزشکی برای این دارو شناخته‌نشده است (اگرچه تحقیقات در این زمینه ادامه دارد). بیشتر به‌صورت تفریحی استفاده می‌شود. برخی از تأثیرات کوتاه‌مدت اکستازی عبارت‌اند از: احساس سرخوشی و آرامش، احساس همدلی نسبت به دیگران، احساس توهم، افزایش اعتماد به نفس، کاهش اضطراب و غیره. استفاده طولانی‌مدت و سوءمصرف اکستازی می‌تواند منجر به موارد بی‌شماری همچون اعتیاد، رفتار پارانویید و مشکلات خواب یا بینایی شود.
- آمفتامین‌ها: دسته‌ای از داروها که به‌عنوان محرک برای کمک به سیستم عصبی مرکزی عمل می‌کنند. این مخدر، دوزی از آدرنالین (یک محرک طبیعی) را در بدن منتشر کرده و می‌تواند فرد را هوشیارتر، با اعتماد به نفس تر و پرانرژی‌تر کند. این‌ها اثرات مثبت آمفتامین-ها است. بااین‌حال آمفتامین‌ها می‌توانند تأثیرات منفی بر مغز و سیستم عصبی فرد بگذارند و او را عصبی پرخاشگر کنند. تأثیر مصرف این ماده مخدر بر رفتار در افراد مختلف متفاوت است. انواع مختلفی از آمفتامین‌ها بیشتر به نام‌های خیابانی خود شناخته می‌شوند؛مانند: کریستال یا کِرَنک. آمفتامین‌ها را می‌توان تزریق یا دود کرد که در این صورت اثراتی فوری و سرخوشانه به دنبال دارند؛ چراکه دارو خیلی سریع‌تر بر مغز اثر می‌گذارد.
تعدادی از اختلالات مانند ADD، چاقی و مشکلات خواب به کمک آمفتامین‌ها درمان می‌شوند. درنتیجه آمفتامین‌ها به‌راحتی در دسترس هستند. متامفتامین نوعی آمفتامین است که به‌طور غیرقانونی تولید و توزیع‌شده و هیچ‌گونه مصرف دارویی ندارد. سوءمصرف آمفتامین‌ها می‌تواند منجر به عوارض جانبی جسمی و روانی مانند فشارخون بالا، نوسانات خلقی، آسیب حفره بینی و دندان‌ها شود. خطر اوردوز نیز وجود دارد.
در درمان سوءمصرف مواد مخدر چگونه کمک بگیریم؟
اولین قدم در دریافت کمک برای هر نوع مشکلی ، شناسایی و پذیرش آن مشکل است. بهبودی یک فرایند طولانی و دشوار بوده و نیاز به تعهد فرد و حمایت خانواده ها و عزیزان او دارد. بااین‌حال بهبودی امکان‌پذیر است. یکی از دشوارترین مراحل، عبور از مرحله ترک است. علائمی مانند احساس اضطراب، افسردگی، تشنج، بی‌قراری و غیره می‌توانند چندین روز تا چند ماه ادامه داشته باشند. طول و شدت علائم بر اساس نوع مخدر، نحوه و میزان مصرف و همچنین سابقه پزشکی فرد معتاد متغیر است. سم‌زدایی برخی از مخدرها بدون نظارت پزشکی خطرناک است.
بیشتر درمان های سوءمصرف مواد در یک مرکز درمانی ، توان‌بخشی یا سم‌زدایی، با برنامه‌هایی انجام می‌شود که بسته به نوع سوءمصرف ماده متفاوت بوده و منحصربه‌فرد است. با کمک پزشک می‌توانید تشخیص دهید که به درمان سرپایی، اقامتی یا بستری نیاز دارید.
کمک و پشتیبانی برای درمان اعتیاد و سوءمصرف مواد مخدر همه‌جا در دسترس است. بهترین کار برای زمانی که تصمیم به ترک اعتیاد گرفتید این است که از یک پزشک یا متخصص مشاوره ترک اعتیاد کمک بگیرید. این افراد می‌توانند شمارا به مکان‌های مناسب ارجاع دهند، شمارا به منابع مناسب متصل کنند و همچنین می‌توانند داروهایی را تجویز کنند که هوس شمارا کاهش داده و علائم اعتیاد در شمارا مدیریت کنند. علاوه بر صحبت با پزشک، ده ها منبع محلی و انجمن نیز به‌صورت آنلاین در دسترس است.
اگر فکر می‌کنید برای اوردوز یا علائم شدید ترک اعتیاد مانند درد قفسه سینه، توهم یا تب شدید یا تشنج، نیاز به‌به کمک فوری دارید، سریعاً با به اورژانس تماس بگیرید.
سوءمصرف کنندگان مواد معمولاً معتقدند که می‌توانند عادت رفتاری مصرف مواد مخدر خود را بدون کمک و پشتیبانی از دیگران بهبود دهند بیشتر اوقات این باور غلط است. عزم فردی، حمایت عزیزان و همکاری نزدیک با پزشک، همه نکاتی مهم برای بهبود موفقیت‌آمیز در ترک اعتیاد است. در مصرف طولانی‌مدت مواد مخدر، عملکرد مغز تغییر کرده و مغز تقاضای مواد مخدر می‌کند. بنابراین بازگشت یا عود به سمت مواد ( لغزش ) یک مشکل بسیار شایع است.
پزشکان غالباً علاوه بر توان‌بخشی، روش درمان شناختی رفتاری را به‌شدت توصیه می‌کنند؛ زیرا این امر به بیماران کمک می‌کند روش های مختلف مقابله با هوس را یاد بگیرند. رفتار درمانی همچنین می‌تواند به حل مشکلات اساسی روانی که دلایل اصلی استعمال مواد هستند کمک کند.
مهم نیست برای چه مدت سوءمصرف مواد مخدر داشته‌اید، برای کمک گرفتن هنوز هم دیر نیست. تصمیمی آگاهانه برای ترک مواد اتخاذ کنید و اولین قدم را بردارید. کسی را بیابید و از او کمک بگیرید.
